Zamek w Łańcucie

---

Historia

W 2 poł. XVI wieku powstała pierwotna rezydencja, która w postaci wieży obronnej została zbudowana przez ród Pileckich. W roku 1610 zamek przeszedł rozbudowę inicjowaną przez Stadnickich, w wyniku czego jego plan miał kształt podkowy. Szczególnie znacząca przebudowa miała miejsce w latach 1629–1641, kiedy to właścicielem obiektu był wojewodaStanisław Lubomirski. W związku z tym często można spotkać się z określeniem Zamek Lubomirskich w Łańcucie.

W tym czasie zamek został otoczony silnymi fortyfikacjami bastionowymi, które skutecznie obroniły go przed atakami Szwedów w 1655 roku oraz Siedmiogrodzian w 1657 roku. W 1745 roku nowym właścicielem stał się marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski. Po jego śmierci zarząd nad zamkiem przejęła jego żona Izabela Lubomirska, znana również jako księżna marszałkowa. Po 1783 roku przekształciła ona teren fortyfikacji w piękne ogrody.

Po śmierci Izabeli, w 1816 roku zamek przeszedł w ręce jej wnuków, Alfreda i Artura Potockich. W 1830 roku Łańcut stał się ordynacją z Alfredem Potockim jako pierwszym ordynatem, podczas gdy Artur Potocki objął Krzeszowice. W czasie II wojny światowej Potoccy nie byli prześladowani przez Niemców, a w zamku ulokowano sztab Wehrmachtu. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej 1 sierpnia 1944 roku, Alfredowi Potockiemu udało się uciec na Zachód, co umożliwiło mu wywiezienie wielu dóbr zamkowych za zgodą Niemców. Sam zamek nie ucierpiał podczas działań wojennych.

Po zakończeniu II wojny światowej, zamek został przejęty przez władze Polski Ludowej i przekształcony w muzeum. Obecnie Dział Edukacji Muzealnej organizuje warsztaty edukacyjne dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół średnich. Tematy w lekcjach obejmują m.in. biblijne i mitologiczne aspekty w malarstwie, religię i sztukę judaizmu, a także obyczaje i zwyczaje w historii Polski, teatr dworski oraz tradycje żywych obrazów. Oryginalne dekoracje teatralne z przełomu XIX i XX wieku są wyjątkowe na skalę polską.

Warto również wspomnieć o ostatnim proboszczu w Monasterzyskach ks. Antonim Jońcu, który zabrał obraz Matki Boskiej Bolesnej z miejscowego kościoła do kaplicy zamkowej. W 1950 roku jego bratanek ks. Kazimierz Joniec przewiózł ten obraz do kościoła w Bogdanowicach.

Zamek kontynuuje tradycje muzyczne zapoczątkowane przez księżnę Izabelę Lubomirską. Od 1960 roku, co roku w maju, odbywają się tutaj wydarzenia kulturalne, które początkowo nosiły nazwę Dni Muzyki Kameralnej. W 1981 roku festiwal został przekształcony w Festiwal Muzyki, a jego dyrektorem artystycznym został Bogusław Kaczyński. Obecnie festiwal uchodzi za jedną z najważniejszych imprez muzyki poważnej w Polsce, a od 1975 roku organizowane są także mistrzowskie kursy interpretacji muzycznej.

Zamek pełni również funkcje reprezentacyjne oraz służebne w stosunku do instytucji państwowych. W 1996 roku gościł dziewięciu prezydentów państw Europy Środkowej, a także regularnie odbywają się tu sympozja naukowe. Pomieszczenia zamku są na ogół nieudostępniane osobom fizycznym oraz instytucjom prywatnym, z wyjątkiem dwóch przypadków dla potomków byłych właścicieli. Uroczystości związane z zamkiem obejmowały m.in. śluby Stanisława Potockiego z Rosą Larco de la Fuente oraz część ceremonii pogrzebowych związanych z sprowadzeniem prochów Elżbiety z Radziwiłłów Potockiej oraz jego synów Alfreda i Jerzego oraz żony Susany Iturreguiy Orbegoso.

W 1981 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki zakupiło w Londynie, w Galerii Heim, kilka portretów Potockich, a Fundacja na rzecz Muzeum-Zamku w Łańcucie nabyła portret Alfreda I Potockiego autorstwa Jana Tabińskiego. Na terenie zamku powstała również kolekcja sztuki cerkiewnej i izba pamięci 10 Pułku Strzelców Konnych. Do muzealnego rozrachunku włączono także synagogę ufundowaną przez jednego z Lubomirskich, z cennymi zbiorami judaicznymi.

Wnętrza zamku

Wśród magnackich rezydencji w Polsce, zamek w Łańcucie przyciąga uwagę dzięki bogactwu swoich zbiorów oraz parku, mimo że przeszedł przez różne etapy dewastacji. Architektura otaczających go ogrodów i budynków mieszkalnych oraz gospodarczych daje wyobrażenie o jego dawnym splendorze.

Przekraczając progi zamku, odwiedzający wkraczają do Wielkiej Sieni, której układ pochodzi aż z XVII wieku. Przestrzeń ta jest wyjątkowa, z jednym filarem i czterema przęsłami sklepienia. Na tym ostatnim widnieją trzy herby rodzin spokrewnionych z Lubomirskimi, w tym herby Czartoryskich, Sanguszków oraz Radziwiłłów, a także herb samej rodziny Lubomirskich.

Wśród najważniejszych sal zamku wyróżniają się:

• Sala Balowa,
• Jadalnia Wielka,
• Sale Kolumnowa,
• Teatr Dworski,
• Galeria Rzeźb,
• Chińskie Pokoje.

Wyposażenie tych wnętrz jest oryginalne i wyjątkowe, w tym znakomita kolekcja pojazdów konnych z akcesoriami. W zbiorach znajdują się także cenne dzieła sztuki, w tym autoportret Sofonisby Anguissoli z 1556 roku oraz rzeźba Antonia Canovy przedstawiająca Henryka Lubomirskiego jako Amora. Co więcej, w Łańcucie mieści się także największa w Polsce i najlepiej zachowana biblioteka magnacka, licząca 22 tysiące woluminów.

Park

Wokół zamku rozciąga się malowniczy park w stylu angielskim, który ma walory krajobrazowe. Jego obecny kształt, będący rezultatem prac, głównie na przełomie XVIII i XIX wieku, związuje się z działalnością Stanisława oraz Izabeli Lubomirskich. Księżna marszałkowa Izabela Lubomirska wykazywała ogromne zainteresowanie inwestowaniem w rozwój zamkowych ogrodów, Oranżerii oraz samego parku. Całość parku obejmuje powierzchnię 36 ha, podzieloną na dwa główne obszary: park wewnętrzny, znajdujący się w obrębie fosy, oraz park zewnętrzny, usytuowany poza fosą na wschód od zamku.

W skład parku wewnętrznego wchodzą trzy niezwykle reprezentacyjne ogrody: Ogród Włoski, Ogród Różany oraz Ogród Bylinowy. Do wyjątkowych atrakcji parku należy także glorieta, która powstała w okolicach 1800 roku. Na terenie parku można także podziwiać wiele obiektów zabytkowych, które dodają mu niepowtarzalnego charakteru. Są to m.in.: Oranżeria (1802), Zameczek Romantyczny (1800), ujeżdżalnia (1830), stajnie (1898), wozownia (1902) oraz szkoła muzyczna, jeśli niegdyś pełniła funkcję domu ogrodników.

W parku znajduje się również Storczykarnia, która została założona w latach 1904/2008, a także korty tenisowe. Dodatkową atrakcją stanowi niewielki staw, który wprowadza do tego klimatycznego miejsca element spokoju i harmonii.

Fortyfikacje

„Początkowo powstała wieża obronna, której budowę przypisuje się rodowi Pileckich, a datuje się ją na drugą połowę XVI wieku. Była to najstarsza struktura w całym założeniu i później włączono ją do systemu obronnego, który zbudowano w XVII wieku przez ród Stadnickich. Po 1610 roku, Stadniccy przekształcili tę obronę w zamek na planie podkowy, wzbogacony o krużganki oraz cztery niewielkie basteje umiejscowione w narożach. W latach 1629–1641, wojewoda Stanisław Lubomirski zrealizował całkowitą przebudowę zamku w stylu palazzo in fortezza, otoczając go potężnymi, ziemno-murowanymi fortyfikacjami bastionowymi, których układ przypominał kształt gwiazdy, oraz fosą.

Realizacja planu zamku była dziełem Macieja Trapola, podczas gdy fortifikacje projektował Krzysztof Mieroszewski. Te niezwykle mocne fortyfikacje okazały się kluczowe w 1655 roku, kiedy to Szwedzi pod dowództwem generała Douglasa, uniknęli szturmu na zamek, a po odmowie kapitulacji przez komendanta Adama Dzierżaka, zmuszeni byli do odwrotu. W kolejnych latach, w 1657 roku, twierdza również obroniła się przed atakiem wojsk siedmiogrodzkich dowodzonych przez Rakoczego. W drugiej połowie XVII wieku przeprowadzono niezbędny remont oraz unowocześnienie fortyfikacji, które zdawały się być trwałym elementem obronnym.

Jednakże po 1783 roku, księżna Izabela Czartoryska podjęła decyzję o rozszerzeniu ogrodów, co skutkowało częściowym zniwelowaniem bastionowych fortyfikacji i utratą ich funkcji obronnych. Pomimo tego, do dzisiaj można dostrzec ich zarys w terenie, co stanowi świadectwo dawnych czasów i bogatej historii zamku w Łańcucie.”

Muzeum

W obrębie zamku funkcjonuje Muzeum – Zamek w Łańcucie, które podlega zarządowi dr. Piotra Szopy. To wyjątkowa instytucja, która nadzoruje różnorodne działy, szeroko zajmując się zarówno historią, jak i kulturą regionu. Wśród kluczowych działów muzeum znajdują się:

• dział Wnętrz,
• dział Pojazdów Konnych,
• dział Konserwacji Parku,
• Biblioteka i Archiwum,
• dział Historii Miasta i Regionu,
• dział Sztuki Cerkiewnej.

Dyrektorzy Muzeum-Zamku

W historii Muzeum-Zamku w Łańcucie wybitną rolę odegrali różni dyrektorzy, których wkład znacząco wpłynął na jego rozwój oraz popularyzację. Poniżej przedstawiamy listę dyrektorów, którzy kierowali placówką na przestrzeni lat:

• Antoni Duda-Dziewierz (1952–1973),
• Władysław Czajewski (1973–1990),
• Wit Karol Wojtowicz (1990–2023),
• Krzysztof Żaba (w 2023, p.o.),
• Piotr Szopa (od 1 listopada 2023).

Odniesienia w kulturze

Zamek w Łańcucie odegrał znaczną rolę w polskiej kinematografii, stając się tłem dla wielu filmowych produkcji.

Na przestrzeni lat, w jego murach kręcono sceny do dwu głośnych polskich filmów fabularnych: „Trędowata” z 1976 roku oraz „Hrabina Cosel” z 1968 roku.

Oprócz tych tytułów, zamek pojawia się również w filmie „Pałac” z 1980 roku.

Numizmatyka

W 1993 roku miały miejsce interesujące wydarzenia związane z numizmatyką, które dotyczyły zamku w Łańcucie. Wydano wówczas dwie monety okolicznościowe, które wzbudziły niemałe zainteresowanie kolekcjonerów oraz miłośników historii.

Monety przedstawiające zamek miały różne nominały: 20 000 oraz 300 000 złotych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że monetę o nominale 20 000 złotych wyemitowano w nakładzie 500 000 sztuk, co czyni ją relatywnie dostępną dla szerokiej grupy zbieraczy. Natomiast monetę o nominale 300 000 złotych wydano w znacznie mniejszym nakładzie 20 000 sztuk, co sprawia, że jest ona znacznie rzadsza i bardziej pożądana wśród kolekcjonerów.

---

Oceń: Zamek w Łańcucie

---